Blog Details

Govind Belbaseकथा सङ्ग्रह बाट
1.0

निबन्ध

विवाह

गोविन्द बेल्वासे

31 Dec, 1969

विवाह गर्ने पद्धति कहिलेबाट सुरु भयो भन्ने पत्ता लगाउन सजिलो छैन तर मानवीय सभ्यताको प्रतिकको रुपमा पनि विवाह पद्धति र परिवारिक संरचनाको विकास भएको होला भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ ।

>परम्परागत रुपमा पूरुष र महिला बीच सम्बन्ध गाँसेर जीवनसाथी बन्ने आपसी सम्बन्धका रुपमा विवाहको प्रचलन सुरु भएको हुर्नुपर्छ । मुस्लिमहरु विवाहलाई लोग्ने र स्वास्नीका बीचको करार अर्थात सम्झौता मान्दछन् । हिन्दुहरुले विवाहलाई पुरुषले अर्धाङ्गनीलाई जीवनसाथीका रुपमा अपनाउने संस्कार, गृहश्रमको आधार तथा सन्तान उत्पत्ती र सृष्टिको निरन्तरता मान्दछन् । विविधता भित्रको एकताका रुपमा विपी कोइरालाले 'सुम्निमा' पुस्तकमा दर्शाएको पारिवारिक संरचनाको अध्ययनबाट नेपालमा विवाहका मान्यताहरु कसरी विकास भएका होलान भन्ने अनुमान गर्न सकिन्छ । उनले सो पुस्तकमा प्रचलित विवाह-संस्कार र सन्तान उत्पत्तिका परम्परागत मान्यताहरुका पछाडि तत्कालिन सामाजिक असमानता भित्र प्रकृतिका नियमहरुको जटिलता पनि झल्काएका छन् । प|mायडले विश्लेषण गर्ने मानवीय आवश्यकता पर्ूर्तिको माध्यमलाई सभ्यताको कडीका रुपमा सन्तुलित पार्ने नियमको परिधि पनि हो "विवाह" भन्ने देखिन्छ । आजको सभ्य मानव समाजमा "विवाह" पुरुष र महिलाबीचको सम्बन्ध वा सम्झौताको रुपमा सिमित रहेको छैन । समलिङ्गी विवाहको प्रचलनलाई प्रकृतिको नियम भित्रकै कडी मान्ने मात्र होइन मानवअधिकारको अंश मान्नु पर्छ भन्दै हाम्रो सभ्यता अगाडि बढिरहेको छ । समलिङ्गी सम्बन्धलाई अप्राकृतिक मान्ने पुरातनवादी सोँच र नवअधिकारवादीहरुको आन्दोलनबीच संर्घष बढ्दै जाँदा समलिङ्गीहरुले आफ्ना क्रियाकलाप पनि प्रकृति कै देन हो भन्ने तर्क प्रस्तुत गरिरहेकै छन् ।

>लिङ्ग परिवर्तन गरेर महिला पुरुष बन्ने र पुरुष महिला बन्ने प्रचलनले गर्दा मात्र विवाहका पुराना मान्यता फेरिएका होइनन् । विवाह पर्ूव सन्तान जन्माउन नपाईने सामाजिक मान्यता फेरिएर गर्लफ्रेन्ड र ब्वायफ्रेन्ड भएर सँगै बस्दैमा र सन्तान जन्मदैमा विवाह मान्न सकिन्न भन्ने पाश्चात्य मान्यता नेपालको समाजले पनि अपनाउन जायज हुन्छ भन्ने कुरालाई नेपालको सर्वोच्च अदालतले अन्नपूर्ण राणाको मुद्दामा नजिर नै प्रतिपादन गरेको छ ।

>हाम्रो समाजमा "विवाह" महिलाको इज्जतसँग चाँही जोडिने तर पुरुष भने बेस्यालयमा जाँदा पनि इज्जात नजाने प्रचलनका रुपमा असमानताको आधार बन्दै विकास भएको छ । दाईजो कम ल्याउने बुहारी माथिको प्रताडनाका कथाले विवाह पद्धतिमा रहेका नकारात्मक पक्षलाई उजागर गरिनै रहेका छन् । तर, विवाहका मान्यताका कडा नियमहरु भित्रका पूर्विय संस्कारका कमजोडीहरुलाई तुलनात्मक रुपमा पाश्चात्य समाजका छाडा प्रवृतिले गर्दा पारिवारिक सम्बन्ध सन्तुलित हुन नसकेको यथार्थ सँग पनि हेर्नुपर्ने हुन्छ । बेलायत जस्ता देशमा करिव पचास प्रतिशत जति विवाहहरु संबन्ध विच्छेद -डिभोर्स) बाट टुङ्गन्छन् र बाल वच्चाहरु आमा-बावुको ममतामय पालन तालनबाट बन्चित हुन्छन् ।

विवाह पद्धतिलाई सन्तुलित पार्ने र मानव सम्यतालाई विकास गर्ने कुरामा सम्पत्ती माथिको अधिकारको ठूलो भूमिका रहेको पुष्टि हुन्छ । महिलालाई पैत्रिक सम्पत्तीको अधिकारबाट बञ्चित गराइएको प्रचलनले गर्दा नै दाइजो प्रथा जस्ता विविध विकृतिहरु बढेका हुन् । पुरुषलाई सम्पत्तीको मालिक ठानिने तथा महिला र पुरुष बीचको असमान ब्यवहारले गर्दा नै विकृतिहरु वढ्दै गएका हुन् । सभ्यता विकासका क्रममा महिला र पुरुष दुवै समान अधिकारका हकदार छन् भन्ने कुरामा अव विवाद गर्न सकिन्न । तर, यो समानताको सिद्धान्त ब्यवहारिक रुपमा लागु हुन भने बाँकी छ । समानता लागु गर्ने मामलालाई हेर्दा पुस्तौ देखि महिलालाई पुरुषले साम, दाम, दण्ड, भेदको सहाराले दमन गरेर समान अधिकार नदिने गरेको प्रचलन देखिन्छ । आफुलाई प्रजातन्त्रको ठेकेदार भएको दावी गर्ने अमेरिकामा अहिले सम्म महिला राष्ट्रपति बन्न नसकेको उदाहरण हाम्रो सामु छँदै छ । समान हकका हकदार, महिलाहरुले समानताको माग ब्यवहारबाट देखाउँन थालेका छन् । यसले गर्दा विवाहका परम्परागत मान्यता फेरिन लागेकोले पनि बेलायत जस्ता देशमा पारिवारिक सम्बन्धलाई सन्तुलित राख्नमा केही समस्या देखिएको हुनसक्छ । बेलायतमा हालैको स्थानीय निर्वाचनमा राम्रो सफलता पाउँदै अगाडि बढेको कन्जरभेटिभ पार्टीका नेता डेविड क्यामरुनले पनि पारिवारीक सम्बन्ध बिग्रिंएको बेलायती समाजको समस्या सुधार गर्नु आफनो राजनैतिक प्रतिबद्वता भएको बताउँदै आएका छन् ।

>धर्मका कट्टरपन्थी देखि लिएर प्रगतिशिल विवाह पद्धति अपनाउने भौतिकवादीहरुले विवाह कार्यक्रमलाई एउटा समारोहको रुपमा अपनाउने गरेको पाइन्छ । बेलायतका स्थानीय बासीहरुका बीचमा त केटो र केटी लामो समयसम्म सँगै बसेर सन्तान पनि भैसकेपछि एउटा समारोह गरेर धुमधामसँग विवाह गरेको देख्दा हाम्रो "बाउको बिहे देख्लास" भन्ने कथनले पलट खाने गरेको छ । बदलिएको नयाँ परिवेशमा केटो र केटी दुवैको कमाई हुने परिस्थितिले गर्दा लोग्नेको कमाईमा बाँच्नु पर्ने हाम्रो परम्परागत वैवाहिक सम्बन्धमा परिवर्तन आउन सक्ने सम्भावनालाई समाजका अग्रजहरुले बेलैमा सोच्न आवश्यक छ । यदि त्यस बिषयमा अहिले सोचिएन भने हाम्रो समाजमा पनि बिग्रिएको पारिवारिक सम्बन्धलाई सुधार गर्न डेविड क्यामरुनले जस्तै कडा परिश्रम गर्नुपर्ने हुनसक्छ ।

>विवाह पद्धतिमा हिन्दु संस्कृतिले महिलालाई पुरुषको दासी मान्दै स्थापित गरेका प्रचलनले हामीलाई विकसित हुन बाधा पारिरहेको कुरामा महिलाहरु सचेत हुन झन् जरुरी छ । महिला समानताका अग्रगामी कदम चाल्नेहरु यस विषयमा चनाखो हुन पनि जरुरी छ नै । संस्कृति जगेर्नाका नाममा, महिला समानता स्वीकार नगर्ने आधारमा विकास भएका, कतिपय प्रचलनलाई बेलैमा सच्चाउन सकिएन भने हाम्रो विवाह प्रतिको मान्यता धरासायी हुने खतरा देखिन्छ । विवाह संस्कारमा हाम्रा पण्डितले पढ्ने पुस्तक र अपनाउने विधिमा पुरुष र महिलालाई समान मानिएको छैन । त्यसैले हाम्रा पण्डित र पुरेतहरुले संस्कार विधिका पुस्तकहरु परिमार्जन गर्न सके उनीहरुको पेशा पनि दिगो रहन सक्छ । नत्र नयाँ पिढिंले असान्धर्विक मानेर हाम्रा संस्कार पद्धतिहरु प्रति व्रि्रोह गर्न थाले भने हाम्रो संस्कृति बिलय भएर जानसक्छ । अहिले सम्म जनै कहिल्यै नलगाउने बाहुनले पनि छोराको ब्रतबन्ध भने गराउने चलन छ । भविष्यमा पुरातनवादी संस्कारका रुपमा ढिकमाथि गएर खाना खाएर इज्जत बढाउन ब्रतबन्ध गराउने संस्कार नयाँ पिढीका लागि जरुरी हुनेछैन । विवाह पूर्व ब्रतबन्ध गराउन पर्ने कारण पनि उनीहरुले देख्ने छैनन् ।

>त्यसैले नयाँ पिढीलाई अवैज्ञानिक र समय सान्दर्भिक नरहेको संस्कार प्रति वितृष्णा जगाउने माहोल बनाउने कि हामी परिमार्जित हुने भन्ने प्रश्न उठाउन पर्ने बेलाआएको छ । हाम्रो सांस्कृतिक पहिचान जोगाउनका लागि पनि हाम्रा पद्धतिहरु परिमार्जित हुन जरुरी छ । सयौ, हजारौ बर्षपहिला जब प्रविधिको विकास थिएन, बिद्युत र कम्प्यूटरको कल्पना नै थिएन त्यस बेलाका पद्धति कायम राखेर संस्कृति जोगाउन खोज्नु मूर्ख तर्क ठहरिने छ । आजको प्राविधिक र वैज्ञानिक सुविधालाई स्वीकार गर्न महिला र पुरुष समान हुन भन्ने प्रजातान्त्रिक मान्यता सहितका संस्कार विधि तथा पद्धति विकास गर्ने तर्फहाम्रा पुरोहितहरु जुट्न आवश्यक छ ।

>हिन्दुहरुले इश्वरको अवतारलाई जोगाउन संर्घष गर्दैमा प्रविधि र वैज्ञानिक युगमा हाम्रो संस्कृति जोगिने वाला छैन । हाम्रो संस्कृति जोगाउन हाम्रा प्रथा प्रचलनलाई पनि मानव अधिकारवादी, समानतावादी र प्रजातन्त्रबादी बनाउन आवश्यक छ । विवाह पद्धति मात्र होइन हाम्रा हरेक संस्कार, विधि र पद्धतिमा परिमार्जन गर्दै सांस्कृतिक सुधार गर्न आवश्यक छ । हाम्रो संस्कृति र संस्कार नयाँ नेपालको लागि बाधक नबनोस भनेर पनि सांस्कृतिक सुधारका कदमहरु चालिनु आवश्यक छ ।

Recent Blogs

image

www.amaaba.org
www.आमाबा.org

नेपाल सम्पर्कः गंगाराम थारू चौधरी, फोनः 9869852676

The UK: 23 Berkeley Road Peterborough PE3 9PA
Phone: 01733 831005



Categories

__________________



© www.amaaba.org